Najozbiljniji doprinos analizi uzroka rata u Ukrajini dali su zapadni marksisti, koji ih traže u neprevladanoj sistemskoj krizi globaliziranog neoliberalnog kapitalizama.
Više od pet meseci traje rat na Istoku Evrope, a paralelno sa njim traju i tumačenja o njegovim uzrocima. Po nekim analitičarima, naročito ruskim koji su bliski Kremlju, radi se o sukobu civilizacija i opštoj ofanzivi protiv pravoslavlja. Drugi, pak, misle da su glavni uzroci rusko-ukrajinskog rata nerešeni teritorijalni sporovi između novonastalih država posle raspada SSSR-a. Analitičari bliski zapadnim centrima moći ističu da je u pitanju sukob slobode i demokratije sa ruskom autokratijom.
Najozbiljniji doprinos dali su zapadni marksisti koji uzroke aktuelnog rata traže u neprevladanoj sistemskoj krizi globalizovanog neoliberalnog kapitalizama. Otuda naslov ovog teksta koji je parafraza čuvene misli Maksa Horkhajmera: “Jer ko neće da govori o kapitalizmu, trebalo bi da ćuti i o fašizmu“.
Sankcije će izvesno ugroziti životni standard siromašnijih delova evropskih populacija, a desnica svoju političku bazu ima baš u tim slojevima
Najpre, pogledajmo kakvi društveno –ekonomski sistemi postoje u državama koje su direktno sukobljene, ili su u rat uključene posredno. I u Rusiji i u Ukrajini je u pitanju kleptokratski neoliberalni kapitalizam kombinovan sa autoritarnom vladavinom parazitskih oligarhija koje su bogatstvo stekle pljačkanjem nacionalnog bogatstva tokom perioda tranzicije. Ukrajina, iako potencijalno bogata zemlja, nikad nije dostigla BDP is sovjetskog perioda. Rusija je posle propasti SSSR-a deindustrijalizovana, demodernizovana i svedena na snabdevača zapadnih ekonomija jeftinim sirovinama. SAD i EU, koje su u rat posredno uključene, su takođe neoliberalni sistemi. U Kini, koja je deklarativno podržala Rusiju, postoji jedan od najbrutalnijih kapitialističkih sistema na svetu. Rat se, dakle, vodi između različitih grupacija svetske buržoazije, čiji sinovi i kćeri, naravno, ne ginu na frontovima. Ideja o tome da se radi o Hladnom ratu 2.0 treba da prikrije tu notornu činjenicu. U istorijskom Hladnom ratu radilo se o sukobu različitih društvenih sistema, što danas svakako nije slučaj.
Uzrok rata je sistemska kriza kapitalizma. Nemački sociolog Volfgang Štrek ističe da je jedna od grešaka marksističkog pristupa bila čvrsto uverenje da će kriza kapitalizma neumitno dovesti do nastanka emancipacijskog socijalizma koji će svet spasiti od uništenja. Danas, međutim, kapitalizam propada bez alternative, zaključuje Štrek.
Uspon Kine i celog Dalekog istoka uzdrmao je dosadašnje odnose snaga između najmoćnijh kapitalističkih država. Iscrpljeni su resursi neophodni za neometano funkcionisanje sistema, što je dovelo do raspada buržoaske neoliberalno-globalističke internacionale. Dinamika akumulacije kapitala premašila je kapacitet planete Zemlje za očuvanje života. Njegovo održavanje moguće je samo ukoliko nastane alternativni sistem koji će počivati na neuporedivo manjoj eksploataciji resursa. Kapitalizam je iracionalan sistem koji podstiče neobuzdanu potrošnju i nepotrebno veliku upotrebu energije, i prirodnih resursa uopšte, i uzrokuje ekocid.
Kao što je to bi slučaj krajem devetnaestog veka, otpočeli su sukobi oko kontrole nad sve oskudnijim resursima. Rusija je u središtu krize zbog toga što je najbogatija mineralnim sirovinama. Zapadne buržoazije nastoje da preuzmu direktni kontrolnu nad njima, Putin i njegova kleptokratska oligrahija nisu im više potrebni kao posrednici kojima su morali da prepuštaju deo dobiti. Zbog toga što nije hteo da im prepusti deo svog kolača, Putin je postao omrznuti diktator.
Levica je kaptitulirala, slično kao uoči Prvog svetskog rata. Klasnu borbu zamenila je angažovanjem na zaštiti različitih stilova života srednje klase
Američka i zapadna hegemonija u svetskom sistemu su ugroženi. U takvim situacijama u istoriji kapitalizma obično su izbijali (genocidni) ratovi, budeći da sukobe interesa nije bilo moguće rešiti diplomatskim putem. Ne dešava se, dakle, danas ništa što već nije viđeno. Rat u Ukrajini samo je početak serije oružanih sukoba do kojih će dolaziti zbog borbe za osvajanje čelne pozicije u svetskom sistemu. Ona država i ekonomija, ili savez više njih, koja zauzme položaj na vrhu diktira pravila koji drugi akteri moraju da slede i tako ostvaruje ekstra dobit. Da bi globalizovani kaptalizam mogao da funkcioniše neophodno je da postoji svetski policajac, tj vodeća sila koja obezbeđuje „javna dobra“ za sve učesnike: uklanja trgovačke barijere, nameće pravila, svrgava sa vlasti neposlušne režime, monopoliše pristup resursima i sl. SAD su u periodu posle Drugog svetskog rata vršile tu ulogu u interesu celog kapitalističkog sveta.
Amerika je u XX veku uspešno pobedila sve konkurente u borbi za svetsku prevlast: nacističku Nemačku, imperijalistički Japan i SSSR. Da bi prva zemlja socijalizma bila deklasirana, SAD su omogućile kinesku kapitalističku tranziciju. Posledice velikih geopolitičkih strategija često su bile suprotne od željenih. Odmah posle pobede kineske revolucije 1949. ondašnji američki državni sekretar Din Ačison predložio je da se Kina „titoizuje“ i da se tako oslobodi sovjetskog uticaja. Mao se dugo opirao, ali kada je početkom sedamdesetih uvideo da ga je radikalni politički nastup u međunarodnim odnosima uveo u sukob sa svim ondašnjim silama, kapitulirao je. Kisindžer je uspeo da primeni Ačisonov plan. Političke promene u Kini počele su Niksonovom posetom 1972, a kapitalističke tržišne reforme 1978. Komunistička partija Kine oslabljena je Kulturnom revolucijom i nije bila u stanju da pruži otpor novom kursu. Tako su SAD same stvorile najozbiljnijeg izazivača u istoriji svog imperijalizma. Tramp je počeo, a Bajden nastavio sukob SAD i Kine koji će obeležiti svetsku istoriju narednih decenija. U ovom trenutku niko ne može da predvidi ko će pobediti u jednom od najvećih međudržavnih nadmetanja u istoriji, između SAD, sile u opadanju i Kine, sile u usponu. Možda će uspeti da nađu zajednički jezik i da pronađu oblik “kontrolisang takmičenja”.
Moć SAD opada u više dimenzija. Ratovi protiv Iraka i Avganistana bili su neuspešni i pokazali su da Vašington primenom sile nije više u stanju da dovodi na vlast režime koji su spremni da mu se potčine. Iako su SAD i dalje najmoćnija vojna sila, jačaju armije drugih zemalja, naročito Kine. Amerika polako gubi primat u naučnim istraživanjima i razvoju tehnologije, a unutrašnji društveni i politički rascepi slabe njenu međunarodnu poziciju. Najzad, američke političke ideje sve manje su privlačne nezapadnom svetu. Tokom hladnog rata protiv SSSR-a „američke vrednosti“ (politički pluralizam, lične slobode, popularna kultura…) bile su gotovo opšteprihvaćene čak i u nekapitalističkim zemljama. Današnje svođenje političkog liberalizma na kvir ideologiju koja u centru pažnje ima prava sekslualnih manjina i drugih marginalnih grupa nema hegemoni potencijal. Privalčna snaga američke kulture je sve manja, Sve više ljudi na planeti odbija „američke vrednosti“, posebno u Trećem svetu.
Hegemonu poziciju u EU po svemu sudeći u narednom periodu preuzeće SAD. Evropa je u vazalnom položaju prema Sjedinjenim Državama, što je i ranije bio deo velike američke geopolitičke strategije
Dolazak na vlast Donalda Trampa 2017. bio je poslednje upozorenje liberalnim imperijalistima u Vašingtonu. Povratkom demokrata u Belu kuću 2021 obnovljena je američka politika agresivnog nastupa u međunarodnim odnosima. Treba podsetiti da je Tramp jedan od retkih predsednika SAD u novijoj istoriji koji nije započeo nijedan rat.
Neoliberalni američki establišment suočen je sa ozbiljnim izazovima i kod kuće i, još više, na međunarodnom planu. Svoju svetsku hegoemoniju Vašington pokušava da zadrži upotrebom sile. I u samim Sjedinjenim Državama ima dosta intelektualaca koji smatraju da je takav pristup pogrešan i da vodi u poraz. Taljeran je upozorio Napoleona da se sa bajonetima sve može uraditi, ali se na njima ne može sedeti.
Na početku rata očekivalo se da će Ukrajina brzo biti poražena, ali ona i dalje odoleva u sukobu sa ekonomski i vojno daleko jačom Rusijom. Prva politička tvorevina, za koju niko ne zna šta je, koja je kolabirla je Evropska Unija. Ukrajinski rat još jednom je pokazao kako ona nije sposobna da efikasno deluje, posebno u situacijama velikih kriza. Unija je imperija u opadanju koja više nije samostalni politički akter, već se nalazi u vazalnom položaju prema SAD. Makronova ideja o „strateškoj autonomiji“ danas služi za podsmeh.
Kolaps Nemačke je naročito zanimljiv. Zahvaljujući hegemonoj poziciju u EU ona se se uzdigla u ekonomsku velesilu, a potom se, samo za nekoliko nedelja pokazalo koliko je ona politički nemoćna. Berlin kaput.
Ekonomista Džosef Halevi tvrdi da je Nemačka od pada Berlinskog zida i raspada SSSR-a nastojala da izgradi svoj ekonomski blok. U zapadnom delu tog bloka su Austrija, Švajcarska, Belgija i Holandija, a u istočnom Češka, Slovačka, Mađarska, Poljska i Slovenija (Halevi je iz nepoznatih razloga izostavio Hrvatsku), sa različitim ulogama. Ceo blok ima 196 miliona stanovnika u poređenju sa nemačkih 83 miliona, i BDP od 7,7 triliona dolara naspram nemačkih 3,8 triliona dolara. To ga čini trećom ekonomskom silom u svetu – manjom od SAD i Kine, ali većom od Japana. Nemački izvoz u Austriju i Švajcarsku – koje imaju ukupno 17 miliona stanovnika – iznosi 132 milijarde evra, u poređenju sa 122 milijarde evra nemačkog izvoza u SAD i 102 milijarde evra u Francusku. Vrednost nemačke trgovine sa Italijom manja je od one sa Poljskom, uprkos tome što Italija ima veći broj stanovnika (60 naspram 38 miliona) i skoro duplo veći prihod po glavi stanovnika.
Prema Haleviju, došlo je do preorijentacije nemačkog industrijskog aparata od drugih evropskih partnera ka sopstvenom ekonomskom bloku, s jedne strane, i trgovini sa Kinom s druge. Ostale članice nemačkog bloka takođe su zabeležile značajan porast trgovine sa Kinom. Prirodna posledica ovog procesa je formiranje evroazijske ekonomske zone, kako zbog realne potrebe Kine za ruskim sirovinama, tako i zbog rastućeg značaja čvorišta železničke infrastrukture u Rusiji, Kazahstanu i Ukrajini. Tokom poslednje decenije, prvi konvoji teretnih vozova krenuli su iz Kine za Dortmund i Holandiju. Nemci su, barem u industrijskim krugovima, imali nameru da stvore ekonomsku sinergiju između Kine, Rusije, Kazahstana, Ukrajine i nemačkog bloka.
Krajnji cilj nemačkog bloka, prema Haleviju, bio je stvaranje evroazijskog kontinentalnog fronta sa Nemačkom i Kinom na krajnjim polovima i Rusijom koja ih povezuje. Zbog toga su Nemci, ignorišući protivljenje Vašingtona, insistirali na gradnji gasovoda Severni tok 2. Propast tog projekta bio je prva posledica ukrajinskog rata.
Rat je praktično okončao ideju o zajedničkom evroazijskom prostoru jer je Nemačka primorana da revidira svoje odnose sa Kinom i da zatvori ruski kanal komunikacije sa njom. Takođe, Nemačka je onemogućena da koristi Rusiju kao rezervoar bogat resursima ( Lebensraum – ili tačnije Grosraum) Sada je Rusija umesto “velikog prostora” postala nepremostiva geopolitička prepreka.
Halevijevim analizama treba dodati da su deo nemačkog bloka i države koje nisu člnaice EU, poput Srbije. Ona je na periferiji nemačkog privrednog prostora u Centralnoj Evropi, u nepovoljnijoj pozciji od drugih države tog regiona koje su članice Unije.
Halevi ističe da su nemački stratezi zbog ukrajinskog rata primorani da preispitaju svoju poziciju prema SAD i odnose sa drugim evropskim državama. Drugim rečima nemački pokušaj da bude autonomna u odnosu na SAD je propao.
Nema uverljivih objašnjnja zašto su nemačke političke i privredne elite pristale na takav obrt. Saradnja sa Rusijom bila je više nego povoljna za nemačku privredu, čija industrija je bila konkurentna na svetskom tržištu zahvaljujući jeftinoj energiji iz Rusije. Ta prednost sada je izgubljena. Jedino tumačenje za ovakvo ekonomsko samoubistvo je da nemačka država nije dovoljno moćna u međunarodnim odnosima da bi mogla da zaštiti interese svoje privrede. Ona je ukrajinskim ratom vraćena u poziciju podređenosti prema SAD, kao što je to bio slučaj pre ponovnog ujedinjenja 1989. Ona više nije u stanju da održi hegemoniju ni u Evropi, a kamoli da ima status sile prvog reda u svetskom sistemu.
Kreatori velike nemačke evroazijske ekonomske strategije pravili su račun bez krčmara. Naime, oni nisu vodili računa o elementarnoj činjenici da takav koncept predstavlja smrtnu opasnost za SAD. Privredna integracija Nemačke, Rusije i Kine, i drugih zemalja koje su sa njima povezane, značio bi kraj vodeće uloge Amerike u međunarodnom sistemu.
Angela Merkel uvela je Nemačku u Putinovu energetsku zamku. Do izbijanja sukoba u Ukrajini, takva orijentacija se mogla politički braniti, jer je donosila veliku ekonomsku korist. Odluka o gradnji Severnog toka dva doneta je 2015, kada je bilo sasvim jasno da se prilike na istoku Evrope drastično menjaju. Analitičari ističu da je posle 2014. bilo logično da Nemačka smanji svoju energetsku zavisnost od Rusije, ali ona je i dalje insistirala na maksimalizaciji koristi od trgovine sa njom. Tako se Nemačka našla u paradoksalnoj poziciji da zavisi od uvoza jeftine energije iz Rusije i od pristupa kineskom tržištu, a u političkom pogledu je deo zapadnog saveza. Neki posmatrači misle da će rasti tenzije u Nemačkoj između pragmatičnih privrednih elita, koje smatraju da je saradnja sa Rusijom neophodna, i političkih evroatlantskih elita koje zagovaraju konflikt sa njom.
Svakako da je nacistička prošlost velika prepreka u ostvarivanju nemačkih spoljnoplitičkih ciljeva. Hegemonu poziciju u EU po svemu sudeći u narednom periodu preuzeće SAD. Evropa je u vazalnom položaju prema Sjedinjenim Državama, što je i ranije bio deo velike američke geopolitičke strategije.
Nemački stratezi zanemarili su činjenicu da su ekonomija i politika isprepletene. Nije imao izgleda na uspeh koncept ekonomskog razvoja Nemačke koji nije uzimao u obzir interese SAD.
Najzad, veliku zabrinutost SAD izazvala je i kineska ekspanzija u Centralnu i Istočnu Evropu, kao deo inicijative Pojas i put. Na taj način otvoren je još jedan kanal komunikacije između Kine i Evrope koji predstavlja dodatno ugrožavanje interesa Sjedinjenih Država. Njihov odgovor je inicijativa Otvoreni Balkan, kojom se preseca taj novi put svile.
Ukrajinski rat nije izbio u najpovoljnijem trenutku za Kinu. On je ugrozio njene odnose sa najvažnijim trgovačkim partnerima, SAD i EU. Pristup tim tržištima je od ključnog značaja za kinesku ekonomiju. Osim toga, Kina još nije spremna za konfrontaciju sa SAD, a suočava se i sa ozbiljnim problemima u svojoj privredi. Levo nastrojeni ekonomista Majkl Roberts smatra da je uzrok teškoća prenaduvani privatni sektor i da je neophodno ponovo razivajati javni sektor. Postoje čak i spekulacije da, zbog krize nastale ukrajinskim ratom i pogoršanja odnosa Kine sa Zapadom, nije nemogoća njena reorijentacija ka nekoj novoj vrsti socijalizma. Kao dokaz za tu tvrdnju navodi se novi zvanični koncept “zajednički prosperitet” (više socijalne pravde, jedankosti i brige za zaštitu životne sredinu). U svakom slučaju, Si Điping i kinesko rukovodstvo do sada nisu, osim deklarativne, pružili neku zanačajniju podršku Rusiji. Si se ponaša po staroj kineskoj mudrosti – popeo se na vrh planine i odatle posmatra kako se tigrovi tuku. Takav stav Kine većina analitičara je očekivala.
Prilično je rašireno uvernje da ekspanzija kineskog kapitalizama neće ličiti na brutalni zapadni imperijalizam. Iako svaki kaptializam ima svoje nacionalne i kulturne spcifičnosti, zakon akumulacije je univerzalan. Dinamična ekonomija u zemlji siromašnoj resursima mora ući u imperijalstičku fazu. Iluzorno je očikvati da se to neće desiti, pogotovu kad se resursni rezervoar nalazi u susednoj državi, Rusiji. Trenutni odnos snaga u broju stanovnika i BDP-u izemđu dve zemlje je 10:1 u korist Kine. Njoj zbog toga odgovara da Rusija u ratu oslabi, kako bi joj bila još lakši plen. U takvom odnosu snaga partnerstvo nije moguće, već samo dominacija jačeg nad slabijim.
Iako su samo zapadne zemlje uvele sankcije Rusiji, ostatk sveta je niti osuđuje, niti podržava. Antiamrički blok još nije formiran. Pozicija Rusije je i dalje teška.
Glavni Putinov cilj je da popravi položaj ruske buržoazije u svetskom sistemu. On nastoji da sačuva glavne izvore prihoda ruskih oligarha, koji su pod njegovom kontrolom, a koji dolaze od izvoza energenata i drugih sirovina. Ali, ako i uspe da se odbrani od zapadne agresije, još lakše će pasti u ruke Kinezima.
Ukoliko bude nastojao da osvoji totalnu pobedu nad Ukrajinom, Putin će morati da izvrši široku mobilizaciju. Do sada su na ruskoj strani uglavnom ratovali plaćeni vojnici iz udaljenijih i siromašnijih delova zemlje, među kojima je natprosečan udeo pripadnika etničkih manjina. Mrtvački kovčezi ne stižu u Moskvu, Sankt Peterburg i druge velike gradove. Pitanje je da li je većina mladih Rusa spremna da gine kako bi oligarsi sačuvali svoje bogatstvo. Veliki partiotski poduhvat moguć je samo ukoliko ga prati i uspostavljanje pravednijeg društvenog sitema, što bi značilo nacionalizaciju svih prirodnih bogatstava i korišćenje prihoda od njih na korist većine stnovnika. Ali, Putin će radije ući u nuklerani rat nego što će dozvoliti socijalističku alternativu u svojoj zemlji. Uostalom, verovatno da je on jedan od najbogatijih Rusa.
Direktni učesnici rata, Ukrajina i Rusija su najveći gubitnici. Ukrajina neće dobiti veliku podršku sa Zapada, osim onoliko koliko je potrebno da rat što duže traje, kako bi Rusija bila oslabljena. Rusija će, posle mnogo muke, verovatno uspeti da osvoji istočne delove susedne države, ali od toga ona na može imati velike koristi. Jeidna Putinova dobitna kombinacija bila je ona sa kojom je i počeo rat: pobeda za nekoliko dana, svrgavanje sa vlasti Zelenskog i uspostavljanje proruskog režima u Kijevu koji bi užvao podršku većeg dela stanovništva. Takav plan spektakularno je propao zbog loših procena u Moskvi, ali i zbog toga što su zapadne obaveštajne službe bile dobro upoznate sa njim i na vreme osposobile ukrajinsku vojsku da se odupre traljavo zamišljenoj invaziji. (Ovakvu tvrdnju nedavno je izneo Ričard Sakva). Verovatno da Putin nije ni planirao dugotrajni rat i da je invaziju i nazvao “specijalna vojna operacija” budući da je ona trebalo da traje samo nekoliko dana.
Najveći vojni sukob u Evropi posle Drugog svetskog rata ne izaziva, bar za sada, veliku pažnju javnosti. Nema velikih demosntracija protiv rata, kao u vreme skorašnjih američkih i NATO agresija. Levica je kaptitulirala, slično kao uoči Prvog svetskog rata. Klasnu borbu zamenila je angažovanjem na zaštiti različitih stilova života srednje klase.
Krajnja desnica, koja je podržavala Putina koji ju je obilno finansirao, uglavnom je pasivna kad je rat u pitanju. Ali, sankcije će izvesno ugroziti životni standard siromašnijih delova evropskih populacija, a desnica svoju političku bazu ima baš u tim slojevima.
