Dvadeset i deveti novembar već je godinama zaboravljeni praznik nepostojeće države medijima zanimljiv jedino kad nema drugih tema. Ove godine pao je u petak, pa su se neke nametnule
Ima kod Branka Ćopića, u nezaboravnim “Magarećim godinama”, onaj božanstveni detalj kad se Baja Bajazit dočepa Bobe Gice pa mu kaže: “Sad ti je došao crni petak, oprosti se sa životom”. Čini mi se da sam za sintagmu “crni petak” prvi put čuo upravo kod Ćopića, mada je ona, naravno, drevna i izvorno referira na dan Isusovog raspeća. Poslije je korištena u naslovima brojnih filmova i književnih djela, kao i u kontekstu mnogih historijskih događaja: od propasti Njujorške berze 1929. do niza terorističkih napada 2015. godine. U Engleskoj “crnim petkom” nazivaju posljednji petak uoči Božića pošto su tog dana ljudi naročito skloni pijanstvima i drugim srodnim ekscesima. Ipak, u današnje vrijeme, kad se kaže “crni petak”, obično se misli na kontekst šopinga, odnosno na petak koji pada nakon praznika Dan zahvalnosti u SAD-u. Dan zahvalnosti je jedan od najznačajnijih porodičnih praznika u SAD-u i spada među takozvane pokretne praznike jer se ne obilježava istog datuma svake godine, nego svakog četvrtog četvrtka u novembru. Petak poslije Dana zahvalnosti je dan kada počinju velike rasprodaje i od 1952. ovaj dan se smatra početkom božićne sezone kupovine. Naziv “Crni petak” je ušao u širu upotrebu od početka 60-ih godina prošlog stoljeća.
Na prvi pogled, “Crni petak” bi mogao biti još jedna od tipično američkih “fora”, poput, uostalom, samog Dana zahvalnosti. Međutim, već godinama i decenijama, ako se neko zatekne po gradovima zapadne Evrope s kraja novembra, naići će i na brojne “Black Friday” reklame. Odnedavno je to stiglo i do naših strana. Jedan sarajevski informativni portal ovako piše posljednjeg radnog dana prošle sedmice: “Crni petak je dan kada se širom svijeta stvaraju velike gužve u tržnim centrima zbog velikih sniženja koja idu i do 80 posto. Tako je danas i u Sarajevu. Zbog crnog petka nastao je i kolaps u saobraćaju, a stotine ljudi ispunile su velike trgovačke centre u potrazi za jeftinijom robom”. I da, u Bosni i Hercegovini, kao i u ostatku bivše Jugoslavije, ovogodišnji 29. novembar, nekadašnji Dan Republike, mnogo je manje povezivan sa sentimentalnom nostalgijom, a mnogo više sa famoznim “crnim petkom”.
Ildiko Erdei, profesorica na Odsjeku za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, ovim je povodom napisala odličan tekst duhovitog naslova: “Danas kada postajem potrošač”. Naslov, naravno, aludira na famozni početak pionirske zakletve koji su mnogobrojni jugoslovenski sedmogodišnjaci izgovarali na sam dvadeset deveti novembar na redovnim školskim svečanostima. Danas, međutim, djeca postajući svjesna samih sebe ne bivaju proglašena pionirima, nego upravo – potrošačima. Neko zbog toga može da bude tužan, ali to je jednostavno tako. Ova autorka ovako zaključuje svoj komentar: “Svet opisan sećanjima ljudi na Dan Republike nepovratno nestaje. Njega već neko vreme istiskuje (i sve agresivnije nastupa) svet u kome na putu potrošnji (stvari, ljudi i institucija) u njenom totalnom, razobručenom, ničim ograničenom vidu ne stoji više ništa od onoga što ju je u prošlosti, ma kako slabo i ma kako (ne)delatno, ipak ograničavalo. (...) Konture tog novog sveta na društvenom nivou obeležava upotreba pojmova ‘investicije’ i ‘investitori’ kao nove socio-kulturne mantre, a na individualno-potrošačkom nivou krilatica Shop until you drop (u slobodnom prevodu ‘Kupuj dok ne padneš s nogu’). Sve ostalo je manje važno”.
Jedna od čuvenijih pjesama koja je nedugo nakon raspada Jugoslavije podsjećala na Dan Republike jeste ona pjesma Neleta Karajlića u kojoj se vraća likovima koji su se uoči rata prvi put pojavili u pjesmi “Dan Republike”. U njoj se lajtmotivski pojavljaju stihovi: “Od istorijskog AVNOJ-a/ do izbjegličkog konvoja/ preko Sremske Rače”. Gledam tako te crnopetkaške gužve i vrti mi se pjesmica na istu melodiju: “Od istorijskog AVNOJ-a/ do traženog XL broja/ (košulje i hlače)”. Brojni su pametni ljudi davno rekli da kapitalizam nije pobijedio socijalizam na terenu demokratije i ljudskih prava, nego na terenu konzumerizma. Koliko god da memorija vara Kolindu Grabar-Kitarović kad se prisjeća koliko se vrsta jogurta moglo naći po jugoslovenskim samoposlugama u socijalizmu, istina je da ona upravo takvom slikom gađa jedno od najtraumatičnijih mjesta komparacije svakodnevnice običnih ljudi sa jedne i sa druge strane hladnoratovske gvozdene zavjese. Lako je danas ismijavati KGK, ali dobar dio globalnog literarnog uspjeha Slavenke Drakulić devedesetih godina prošlog vijeka ticao se prisjećanja na život u socijalizmu u sličnom ključu. Ne mislim, međutim, da na kontrast između Dana Republike i “crnog petka” treba gledati isključivo kulturpesimistički. Ljudi žele da se lijepo obuku za male pare i to nije za bilo kakvu osudu ili podsmijeh. Problem je u dijagnozi sa kojom poentira Ildiko Erdei: “Sve ostalo je manje važno”. Otud i nostalgija za starim vremenima. Jeste u ljudskoj prirodi da se uljepšava prošlost, ali nije ni taj mehanizam savršen. Pamti se vrijeme kad je zaista postojalo društvo, kad su postojale vrijednosti koje se nisu svodile na tržišnu moć i kad se u inostranstvo išlo trbuhom za kruhom, a ne kako nedavno reče jedno poznato svešteno lice, glavom za dostojanstvom.
oslobodjenje
Ima kod Branka Ćopića, u nezaboravnim “Magarećim godinama”, onaj božanstveni detalj kad se Baja Bajazit dočepa Bobe Gice pa mu kaže: “Sad ti je došao crni petak, oprosti se sa životom”. Čini mi se da sam za sintagmu “crni petak” prvi put čuo upravo kod Ćopića, mada je ona, naravno, drevna i izvorno referira na dan Isusovog raspeća. Poslije je korištena u naslovima brojnih filmova i književnih djela, kao i u kontekstu mnogih historijskih događaja: od propasti Njujorške berze 1929. do niza terorističkih napada 2015. godine. U Engleskoj “crnim petkom” nazivaju posljednji petak uoči Božića pošto su tog dana ljudi naročito skloni pijanstvima i drugim srodnim ekscesima. Ipak, u današnje vrijeme, kad se kaže “crni petak”, obično se misli na kontekst šopinga, odnosno na petak koji pada nakon praznika Dan zahvalnosti u SAD-u. Dan zahvalnosti je jedan od najznačajnijih porodičnih praznika u SAD-u i spada među takozvane pokretne praznike jer se ne obilježava istog datuma svake godine, nego svakog četvrtog četvrtka u novembru. Petak poslije Dana zahvalnosti je dan kada počinju velike rasprodaje i od 1952. ovaj dan se smatra početkom božićne sezone kupovine. Naziv “Crni petak” je ušao u širu upotrebu od početka 60-ih godina prošlog stoljeća.
Na prvi pogled, “Crni petak” bi mogao biti još jedna od tipično američkih “fora”, poput, uostalom, samog Dana zahvalnosti. Međutim, već godinama i decenijama, ako se neko zatekne po gradovima zapadne Evrope s kraja novembra, naići će i na brojne “Black Friday” reklame. Odnedavno je to stiglo i do naših strana. Jedan sarajevski informativni portal ovako piše posljednjeg radnog dana prošle sedmice: “Crni petak je dan kada se širom svijeta stvaraju velike gužve u tržnim centrima zbog velikih sniženja koja idu i do 80 posto. Tako je danas i u Sarajevu. Zbog crnog petka nastao je i kolaps u saobraćaju, a stotine ljudi ispunile su velike trgovačke centre u potrazi za jeftinijom robom”. I da, u Bosni i Hercegovini, kao i u ostatku bivše Jugoslavije, ovogodišnji 29. novembar, nekadašnji Dan Republike, mnogo je manje povezivan sa sentimentalnom nostalgijom, a mnogo više sa famoznim “crnim petkom”.
Ildiko Erdei, profesorica na Odsjeku za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, ovim je povodom napisala odličan tekst duhovitog naslova: “Danas kada postajem potrošač”. Naslov, naravno, aludira na famozni početak pionirske zakletve koji su mnogobrojni jugoslovenski sedmogodišnjaci izgovarali na sam dvadeset deveti novembar na redovnim školskim svečanostima. Danas, međutim, djeca postajući svjesna samih sebe ne bivaju proglašena pionirima, nego upravo – potrošačima. Neko zbog toga može da bude tužan, ali to je jednostavno tako. Ova autorka ovako zaključuje svoj komentar: “Svet opisan sećanjima ljudi na Dan Republike nepovratno nestaje. Njega već neko vreme istiskuje (i sve agresivnije nastupa) svet u kome na putu potrošnji (stvari, ljudi i institucija) u njenom totalnom, razobručenom, ničim ograničenom vidu ne stoji više ništa od onoga što ju je u prošlosti, ma kako slabo i ma kako (ne)delatno, ipak ograničavalo. (...) Konture tog novog sveta na društvenom nivou obeležava upotreba pojmova ‘investicije’ i ‘investitori’ kao nove socio-kulturne mantre, a na individualno-potrošačkom nivou krilatica Shop until you drop (u slobodnom prevodu ‘Kupuj dok ne padneš s nogu’). Sve ostalo je manje važno”.
Jedna od čuvenijih pjesama koja je nedugo nakon raspada Jugoslavije podsjećala na Dan Republike jeste ona pjesma Neleta Karajlića u kojoj se vraća likovima koji su se uoči rata prvi put pojavili u pjesmi “Dan Republike”. U njoj se lajtmotivski pojavljaju stihovi: “Od istorijskog AVNOJ-a/ do izbjegličkog konvoja/ preko Sremske Rače”. Gledam tako te crnopetkaške gužve i vrti mi se pjesmica na istu melodiju: “Od istorijskog AVNOJ-a/ do traženog XL broja/ (košulje i hlače)”. Brojni su pametni ljudi davno rekli da kapitalizam nije pobijedio socijalizam na terenu demokratije i ljudskih prava, nego na terenu konzumerizma. Koliko god da memorija vara Kolindu Grabar-Kitarović kad se prisjeća koliko se vrsta jogurta moglo naći po jugoslovenskim samoposlugama u socijalizmu, istina je da ona upravo takvom slikom gađa jedno od najtraumatičnijih mjesta komparacije svakodnevnice običnih ljudi sa jedne i sa druge strane hladnoratovske gvozdene zavjese. Lako je danas ismijavati KGK, ali dobar dio globalnog literarnog uspjeha Slavenke Drakulić devedesetih godina prošlog vijeka ticao se prisjećanja na život u socijalizmu u sličnom ključu. Ne mislim, međutim, da na kontrast između Dana Republike i “crnog petka” treba gledati isključivo kulturpesimistički. Ljudi žele da se lijepo obuku za male pare i to nije za bilo kakvu osudu ili podsmijeh. Problem je u dijagnozi sa kojom poentira Ildiko Erdei: “Sve ostalo je manje važno”. Otud i nostalgija za starim vremenima. Jeste u ljudskoj prirodi da se uljepšava prošlost, ali nije ni taj mehanizam savršen. Pamti se vrijeme kad je zaista postojalo društvo, kad su postojale vrijednosti koje se nisu svodile na tržišnu moć i kad se u inostranstvo išlo trbuhom za kruhom, a ne kako nedavno reče jedno poznato svešteno lice, glavom za dostojanstvom.
oslobodjenje
