Prema jevanđeljima, njegovi savremenici ga prepoznaju čas kao proroka, čas kao sveca (hasida), kao učitelja (rabina), ali i kao mesijanskog „kralja Judejskog“. Sam Isus je najviše zaokupljen carstvom božjim, a njegove metafore i parabole o carstvu dolaze uglavnom iz ruralnog konteksta Galileje u kojoj je najviše propovedao.
Svet u kome je rođen Isus iz Nazareta i u kome su sastavljena jevanđelja bio je, u religijskom smislu, jedan pluralni, pa i pluralistički svet. Život u njemu odvijao se unutar granica velike Rimske imperije čije stanovništvo je, u doba imperatora Avgusta, brojalo oko 70 miliona ljudi. Događaji koji se opisuju u jevanđeljima pripadali su stoga zvaničnoj rimskoj povesti. Judeja ili Galileja nisu, na primer, bile samo oblasti unutar Palestine u kojima su živeli Jevreji, već i provincije rimske države. U etnički mešovitoj Palestini živelo je tada oko tri miliona ljudi, a govorila su se čak četiri jezika: aramejski, hebrejski, grčki i latinski. U rimskoj državi praktikovane su, pak, različite forme religijskih verovanja i rituala, različiti kultovi i misterije: kult rimskog imperatora, ali i kult boga Mitre; različite misterijske religije, uključujući štovanje Velike Boginje, egipatske misterije posvećene Izidi i Ozirisu, ali i vera u jednog Boga označenog s četiri slova hebrejskog alfabeta – JHVH.
Kada je reč o jevrejskoj religiji, judaizmu, iz koga je i poteklo hrišćanstvo u prvom veku nove ere, treba imati u vidu da je i tu religiju po mnogo čemu krasio izvestan diverzitet, izražen kroz mnoštvo religijskih grupa, zajednica i sekti koje su često bile u sukobu jedna s drugom. Taj religijski sukob je katkad poprimao i političke razmere. Iako je većina tih grupa, bez razlike, štovala jednog Boga i držala se propisa Tore, uključujući i određene ritualne propise i pravila, njihovo razumevanje saveza s Bogom, uloge Mesije, značenja Tore, izbora prvosveštenika Jerusalimskog hrama ili odnosa prema rimskim vlastima se u mnogo čemu razlikovalo. Iz tih razlika potekla su sporenja među jevrejskim zajedicama o kojima govore i hrišćanska jevanđelja. Među tim grupama ili »filozofskim školama«, kako ih nazivaju neki istoričari, savremenici, izdvajaju se sadukeji, fariseji, eseni, kao i one jevrejske sekte koje su imale radikalnije poglede na pobunu protiv Rima – ziloti i sikariji. U takvom okruženju delovao je, najzad, i Isusov pokret.
O sadukejima znamo ponešto iz spisa jevrejskog i rimskog istoričara Josifa Flavija, kao i iz pojedinih epizoda opisanih u jevanđeljima. Nije, međutim, sačuvan nijedan njihov izvorni spis. U jevanđeljima se oni suprotstavljaju Isusovom pokretu kao tipični predstavnici jevrejske više klase, klase bogatih zemljoposednika koji su, u najvećoj meri, kontrolisali sveštenstvo i Hram u Jerusalimu. Njihovo grčko ime Saddoukaioi izvedeno je iz hebrejskog tsaddikím i znači »pravedni«, a može se odnositi i na njihovo polaganje prava na duhovno nasleđe Zadoka, velikog sveštenika iz vremena cara Davida i Solomona. Sveštenički poglavar Kajafa koji, prema jevanđelju, proganja Isusa, pripadao je, najverovatnije, sadukejima. Zajedno s farisejima, još jednim protivnicima Isusovog pokreta, sadukeji su dominirali Velikim većem ili Sanhedrinom, vrhovnom institucijom judejskog religijskog prava. Po svemu sudeći, sadukeji su posredovali između jevrejskog naroda i rimskih vlasti i protivili se pobunama jevrejskih nacionalista, želeći da očuvaju status quo i svoj visok položaj u društvu. U doktrinarnom smislu, oni su se pridržavali samo »pisane Tore« i odbacivali su »usmeni zakon« koji su propovedali fariseji. Kao religijsko-politička zajednica, sadukeji nisu preživeli pad Jerusalima i rušenje velikog Hrama oko koga je i bila skoncentrisana njihova najveća moć.
Fariseji, druga značajna jevrejska zajednica iz Isusova vremena, dosta je pristrasno i negativno opisana u samim jevanđeljima. Reč je tu, zapravo, o polemičkom naboju s kojim hrišćanski pisci s kraja prvog veka, nakon nestanka Hrama, opisuju jedinu jevrejsku zajednicu koja preživljava sukob s Rimljanima. Prvi hrišćani, koje su baš fariseji izbacili iz sinagoga, počinju jasno da se izdvajaju iz te dominantne judejske tradicije svojim učenjem o Isusu kao Mesiji. Svet u kome je nastalo Matejevo jevanđelje bio je, na primer, svojevrsna arena, poprište sukoba između hrišćanstva u svom najranijem obliku i tzv. “formativnog judaizma” koji je takođe bio u procesu konsolidacije nakon uništenja Drugog hrama (70. g. n.e.). Neprijateljski stav koji „Matejev Isus“ ispoljava prema farisejima očigledno je rezultat unutarnjeg rascepa među Jevrejima. Evanđelista i njegova sekta pokušavaju najpre da zadobiju svoje sledbenike u judejskoj sredini, ali nakon neuspeha te svoje prvobitne misije, oni se okreću ka nejevrejskim slušaocima u dijaspori. U tom kontekstu treba, svakako, obratiti pažnju na sam završetak jevanđelja: “Idite dakle i naučite sve narode (M.V.) krsteći ih va ime oca i sina i svetoga Duha” (Mt 28.19). Kao sektarijanci koji naglašavaju drukčije tumačenje hebrejskog Zakona, i Matejevi družbenici su, možda, poput Esena, smatrali da baš oni predstavljaju “pravi Izrael”. Taj sukob i konačni raskid između formativnog i matejevskog judaizma ima onaj emocionalni naboj koji je uobičajen za porodicu što se raspada. Što su, naime, veze jače izražene, to je i sukob intenzivniji. Matejeva zajednica ima, na primer, svoje vlastito mesto okupljanja poznato kao ekklesia, “crkva” (Mt 16.18 i 18.7), i ta institucija se jasno razlikuje od “njihovih sinagoga”, tj. zbornica u kojima se okupljaju pripadnici farisejskog judaizma. U toj crkvi apostol Petar, prema Mateju, ima posebno mesto. On je božanski nadahnuti vođa koji svoj autoritet prima od samog Boga. Stav autora jevanđelja je, štaviše, da samo njegovo zajedništvo, koje je svoje učenje primilo od Isusa Hrista, ispunjava Zakon i Proroke, te tako predstavlja i pravi Izrael. Drugim rečima, Matej veruje kako baš njegova religijska zajednica može adekvatno tumačiti i primenjivati Toru. Ali u svom izvornom palestinskom okruženju ti vernici imaju mnogo manje uspeha od fariseja, predstavnika ranog judaizma. Zato se oni okreću ka drukčijoj publici, onim sledbenicima koji žive u mešovitom helenističkom svetu jevrejske dijaspore.
Od fariseja put dalje direktno vodi ka rabinskom judaizmu. Fariseji su bili sasvim posvećeni Tori i njenoj praktičnoj primeni u svakodnevnom životu. Josif Flavije ističe kako su ih savremenici smatrali za najautoritativnije tumače Zakona. Poput hrišćana, i fariseji su verovali u vaskrsenje mrtvih, poslednji sud, anđele, demone i druge žitelje nevidljivog sveta. Poznatiji fariseji su bili Hilel i Šamaj, kao i Gamalijel koji je, prema Delima apostolskim, podučavao apostola Pavla. U anegdoti iz tog vremena se veli da je Hilel, na zahtev nekog nejevrejina da objasni suštinu jevrejskog Zakona dok ovaj stoji na samo jednoj nozi, rekao sledeće: »Ne čini drugome ono što ne želiš da drugi tebi čine. To je suština Tore. Sve drugo je samo komentar«. Ovaj stav je, kao što je znano, nešto docnije našao izraza i u novozavetnim jevanđeljima.
Eseni su bili grupa koja se jasno suprotstavila sadukejima, osporavajući njihov autoritet nad Hramom u Jerusalimu. Eseni su se, u znak otpora takvoj instituciji Hrama, povukli u Judejsku pustinju, smatrajući svoju vlastitu zajednicu za »pravi Hram« ili »novi Izrael«. Neki autori danas poistovećuju Esene s piscima Kumranskih rukopisa koji su pronađeni u toj istoj pustinji neposredno nakon završetka Drugog svetskog rata. Postoje doista brojne sličnosti između Kumranaca i Esena, ali i Esena i prvih hrišćana. Eseni su takođe živeli asketskim životom i delili svoju imovinu.
Ziloti su, opet, bili poznati po svom naglašenom nacionalizmu i fanatičnom nastojanju da proteraju Rimljane iz Palestine. U pristupu Tori oni ispoljavaju fundamentalizam usmeren protiv svih nejevreja. Regrutovali su se uglavnom iz ruralnih krajeva i neretko su dolazili u sukob s rimskim legijama i pre rata 66. godine. U šestoj godini nove ere, jevrejski patriota po imenu Juda Galilejac je, recimo, predvodio oružanu pobunu koju su Rimljani ugušili, ali koja je dala povoda i nade za docnije sukobe s rimskim vlastima. Jedan od Isusovih pristalica, Simon, naziva se u jevanđeljima zilotom. Među tim nacionalističkim grupama izdvajaju se, najzad, i sikariji koji su, pod vođstvom Eleazara ben Jaira, zauzeli, pri kraju Jevrejskog rata s Rimljanima, tvrđavu Masada i branili je fanatično sve do svog masovnog samoubistva u kome je stradalo oko hiljadu muškaraca, žena i dece. Sikariji su se, verovatno, pojavili još sredinom prvog veka, a ostali su poznati po kidnapovanjima i atentatima na vodeće ličnosti iz jevrejskih krugova vlasti koji su sarađivali s Rimljanima. U tadašnjoj Palestini elita je, inače, činila svega oko 10% stanovništva, dok je čak 90% njenih žitelja pripadalo seljaštvu.
U takvom društvenoistorijskom miljeu javio se, i delovao je Isusov pokret, zajednica apostola i drugih sledbenika koji su Isusa iz Nazareta smatrali za Mesiju najavljenog u delima proroka. Mogli bismo reći da su ti prvi, jevrejski hrišćani, bili jedna od brojnih religijskih grupa koje se pojavljuju na istorijskoj sceni Palestine, a docnije i jevrejske dijaspore, tokom prvog veka n.e. U kojoj meri je razumevanje tog najranijeg, judeo-hrišćanskog perioda u istoriji nove religije značajno i za razumevanje njene najznačajnije ličnosti – Isusa Nazarećanina? Zanimljivo je da neki savremeni istoričari judaizma i hrišćanstva, poput Roberta Ajzenmana, smatraju da je baš Isusov brat Jakov ključ za razumevanje najranije hrišćanske crkve i glavna karika koja povezuje judaizam prvoga veka s novom, hrišćanskom religijom. Ajzenman, na primer, tvrdi da ko god, i šta god je, bio Jakov, brat Isusov, to je morao biti i sam Isus. Jakov Pravedni bi, drugim rečima, bio ključ za razumevanje istorijskog Isusa. S druge strane, prema ovom autoru, hrišćanska Crkva je vrlo rano počela da potiskuje Jakovljevu ulogu i značaj i na prvo mesto stavlja apostole poput Pavla i Petra. U svakom slučaju, primarni izvori za proučavanje tog vrlo značajnog perioda između 40-ih i 60-ih godina prvog veka, kao što su Pavlova pisma (npr. Galatima) ili Dela apostolska, ne negiraju važnost koju je Jakov imao u tim najranijim hrišćanskim zajednicama. Naprotiv.
Kako, najzad, u istorijskom smislu, razumeti tradiciju o Isusovom hapšenju, osudi i pogubljenju pod rimskim vlastima, koja je vrlo detaljno opisana u novozavetnim jevanđeljima? U opisu tog događaja možemo prepoznati neke sličnosti, ali i bitne razlike u odnosu na stradanja drugih mesijanskih lidera toga vremena i progona njihovih zajednica. Josif Flavije, na primer, potvrđuje da su slične mesijanske, apokaliptičke ideje bile dosta raširene među Isusovim savremenicima. Eshatologija je, zapravo, među starim Jevrejima oduvek bila ne samo religijska, već i politička stvar.
Osvrnimo se ovde kratko na delatnost dvojice religijskih lidera iz sredine prvog veka koji su, kao i Isus, zbog svojih “neobičnih” ideja došli pod udar rimskih vlasti. Jedan od te dvojice ljudi bio je Teuda, vođa mesijanskog pokreta u Judeji tokom ranih četrdesetih godina, dakle, nedugo nakon Isusove smrti. Flavije ga naziva “čarobnjakom” (goes), dok je sam Teuda sebe smatrao za proroka. Tako je on jednom prilikom ubedio svoje sledbenike da pokupe sve što imaju i pođu s njim na reku Jordan gde je obećao da će načiniti čudo. Na njegovu zapovest reka će se, naime, povući i dozvoliti njegovoj družini da pređe na drugu stranu, u obećanu zemlju, gde će za Izrael otpočeti jedno novo doba. Prema nekim izvorima, Teuda i njegovi ljudi bili su naoružani. U svakom slučaju, rimski prokurator Fadus (44-46. n.e.) poslao je na Teudu konjicu koja je iznenadila njegovu grupu. Mnogi su tom prilikom ubijeni, dok je samom Teudi odrubljena glava. Procenjuje se da je ovaj pokret brojao oko 400 pristalica.
Drugi takav mesijanski lider, koga Josif takođe naziva čarobnjakom i lažnim prorokom, bio je čovek koga su savremenici zvali Egipćanin (Dela apostolska 21.38). Poput Teude, i on je za sebe tvrdio da je prorok, a Flavije o njemu ostavlja dva različita zapisa. Prema Starinama (20.8.6), Egipćanin dolazi u Jerusalim i tu organizuje svoj pokret. Jedna veća grupa ljudi kreće s njim iz Jerusalima na Maslinovu goru, van gradskih zidina. Egipćanin tu najavljuje da će se zidine Jerusalima srušiti na njegovu zapovest i tako omogućiti sledbenicima da nesmetano uđu. U Josifovom ranijem spisu, Jevrejskom ratu (2.13.5), veli se da se čak 30.000 ljudi okupilo u pustinji oko Egipćanina, odakle su se potom svi uputili na Maslinovu goru. Nikakvo čudo nije tu najavljeno, grupa se samo pripremala za oružani napad na Jerusalim. Josif Flavije, koji, kao rimski građanin, nije odobravao ovakve aktivnosti, trudio se da Egipćanina tu prikaže kao vojnog lidera, pobunjenika, a ne kao religijskog vođu. U svakom slučaju, pre nego što je napad i mogao biti izveden, Rimljani su poslali svoje trupe protiv pobunjenika, pa su tako mnogi ubijeni ili uhapšeni, a sam Egipćanin je jedva uspeo da pobegne.
Uz pomoć ovih istorijskih paralela pokušali smo da pokažemo kako, pre rušenja Jerusalimskog hrama, ličnosti poput Isusa iz Nazareta nisu bile neobična pojava u Galileji i Judeji. Bilo je tu, dakle, i drugih učitelja mudrosti i Zakona (Tore), harizmatskih lidera, čudotvoraca, proroka i ljudi koji su za sebe tvrdili da su mesije. Ono što je, međutim, posebno zanimljivo kada je reč o Isusu jeste da je on, bar prema opisima evanđelista, na jedan originalan, kreativan način, u jednoj ličnosti objedinjavao sve te različite sposobnosti, harizmatske darove i mistička znanja. Prema jevanđeljima, njegovi savremenici ga prepoznaju čas kao proroka, čas kao sveca (hasida), kao učitelja (rabina), ali i kao mesijanskog „kralja Judejskog“. Sam Isus je najviše zaokupljen carstvom božjim, a njegove metafore i parabole o carstvu dolaze uglavnom iz ruralnog konteksta Galileje u kojoj je najviše propovedao.
Kada Isusovu delatnost, hapšenje i osudu uporedimo s događajima vezanim za ranije spomenute mesijanske lidere, jedna od najvažnijih razlika je, svakako, u tome što, osim Isusa, niko drugi iz njegove zajednice nije bio uhapšen ili pogubljen u vezi s događajima koji su usledili uoči Pashe u Jerusalimu. Možemo samo pretpostavljati zašto je to bilo tako. Reklo bi se, najpre, na osnovu onoga što se zna iz oskudnih izvora, da Isusov pokret nije ni u kom slučaju bio militantan. Najbliži sledbenici, apostoli, nisu bili ni toliko brojni, pa, prema tome, nisu predstavljali ni vidljivu opasnost za rimske vlasti. S druge strane, Isusovo učenje o carstvu božjem, mesijanskom pozivu, kao i implikacije tog učenja na društvenoistorijsku realnost Judeje uoči rata s Rimljanima, mogli su da predstavljaju izvesnu smetnju vlastima, osobito u vreme kada se veliki broj jevrejskih hodočasnika okupio u Jerusalimu da proslavi Pashu. U tom kontekstu bi se čak moglo pretpostaviti da su glasine koje su kružile oko Isusa i njegove zajednice došle i do Pontija Pilata i da je Isusovo hapšenje i raspeće moglo uslediti kao nekakvoegzemplarno kažnjavanje jednog religijskog lidera da bi se sprečile potencijalne pobune u Jerusalimu i Judeji u tom, inače, vrlo burnom istorijskom periodu. U skladu s tim je izveštaj o tome da je Isus bio tajno, tokom noći uhapšen i predat rimskim vlastima, a onda i relativno brzo pogubljen, tako da nije postojao rizik od šire narodne pobune. Čini se da je kazna koja je usledila bila više usmerena ka tome da se umire »mnogi ljudi« u Jerusalimu (polloì u Mk, odnosno ho pleîstos óhlos u Mt), koji Isusa, inače, prepoznaju kao Mesiju još nedelju dana uoči Pesaha, nego što je sam pokret, predvođen tim Mesijom, predstavljao realnu opasnost za Rimljane. Time bi se donekle mogla objasniti i činjenica da niko drugi od Isusovih sledbenika nije stradao zajedno s njim, već su se, onako malobrojni, i oni sami razbežali kada su videli da stvar postaje vrlo ozbiljna. Hristovo pogubljenje na krstu je, doista, bilo brzo, nemilosrdno i šokantno, što je upravo efekat koji bi Rimljani želeli da postignu. Tek docnije su autori i redaktori jevanđelja načinili pokušaj da ublaže ulogu rimskih vlasti i krivicu za Isusovu smrt u većoj meri prebace na druge Jevreje i njihove lidere u Jerusalimu. U Konstantinovo doba, kada hrišćanstvo postaje i zvanična religija Rimske imperije (i kada ovi tekstovi poprimaju i svoj završni oblik), hrišćani su morali biti dosta obazrivi i »politički korektni« u načinu na koji su prikazali smrt svoga Mesije. Tu je, sasvim sigurno, došlo i do izvesnog retuširanja i skidanja bar dela odgovornosti s rimskih vlasti.
6yka
